AӨHNA

Εμείς;

Kαι κυρίως όποιος κι αν είναι αυτό, αυτό το “Εμείς”, που πρέπει να είμαστε εμείς; Ποιο “εμείς” είμαστε εμείς που συναντιόμαστε στην Αθήνα κάτω από εκείνο το λόφο, που στεφανωμένος με αρχαία ερείπια γενικά θεωρείται η απαρχή του πολιτισμού μας; αυτό είναι λοιπόν το κοινό μας κτήμα: αυτά τα ερείπια και η μακρόχρονη ιστορία τα οποία περιφρουρούμε άγρυπνα; αυτό είναι λοιπόν το κοινό μας κτήμα: τον τόπο από όπου όλα ξεκίνησαν; Δεν γνωριζόμασταν, δεν είχαμε ιδέα ο ένας για τον άλλον, και ξαφνικά ξαναβρεθήκαμε στους πρόποδες της κοινής μας κοιτίδας, έπρεπε να γίνουμε ένα ενοποιημένο “εμείς” μέσω των ερειπίων, ένα αυτοσχέδιο “εμείς” στο όνομα της μακρόχρονης ιστορίας, που μοιραζόμαστε μεταξύ μας και που είμαστε απόγονοί της, είτε με τον τρόπο της είτε στον τόπο της, ο ένας στην ανατολή, ο άλλος στη δύση. Βρεθήκαμε εδώ σαν τυχαία άτομα ενός πολιτισμού εξαπλωμένου σε μία ολόκληρη ήπειρο, στεκόμαστε μπροστά στη θεωρούμενη κοιτίδα, που κάτι από αυτήν μας ενώνει. Όμως μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι πραγματικά αυτό είναι που μας ενώνει: μία αρχή; Όπως και να ΄χει, είμαστε γύρω από τα αρχαία ερείπια και περιδιαβαίνουμε ανάμεσά τους. Κι είμαστε ήδη εμείς, είτε το θέλουμε είτε όχι, ….

Αυτό

Σηκώνεις το βλέμμα και λες: Εδώ είναι, αυτό είναι λοιπόν. Υπάρχουν τόποι και μνημεία σε αυτό τον κόσμο που έχουμε δει τόσες εικόνες τους, ώστε ανήκουν ήδη στο πνευματικό μας ρεπερτόριο. Αυτά είναι σημεία αναφοράς, σύμβολα, η εικόνα τους έχει χαραχτεί μέσα μας, τα γνωρίζουμε τόσο καλά που σχεδόν κανένας δεν θα μπορούσε να αμφισβητήσει την ύπαρξή τους. Έχουμε δώσει όρκο να ταξιδεύουψε εκεί πριν πεθάνουμε, έχουμε δώσει όρκο να τα δούμε με τα μάτια μας, να σχηματίσουμε μία εικόνα τους χωρίς τη διαμεσολάβηση μιας άλλης εικόνας. Όταν κάποιος έχει τον Παρθενώνα απέναντί του, αρχίζει αμέσως ένα είδος σχεδόν συνειδητής αντιληπτικής άσκησης, προσπαθεί κανείς να ξεχάσει όλα όσα γνωρίζει, όλα όσα έχει δει και όλες τις προσπάθειες να κατανοήσει το οικοδόμημα ακριβώς όπως είναι. Σαν να έπρεπε ένα τέτοιο μνημείο, αν θέλει κανείς να το κατανοήσει αδιαμεσολάβητα και σωματικά, αρχικά να καθαριστεί από τα επιστρώματα και τις αναπαραστάεις, τις εικόνες και τις αναμνήσεις εικόνων που το επικαλύπτουν και το κρύβουν. Αν κάποιος αφαιρέσει όμως αυτό το πολιτιστικό επίχρισμα, δεν βλέπει τίποτα, δεν βλέπει τίποτα ακόμα. Η σώρευση των πεσμένων θραυσμάτων από τις στοές, ανοιχτές προς όλες τις κατευθύνσεις του ουρανού, δεν είναι αναγνώσιμη, είναι απλώς η παρουσία της ύλης χωρίς ιστορική σημασία. Ευτυχώς μας συνοδεύει μία αμερικανίδα αρχαιολόγος, και τοποθετεί πάλι με ακρίβεια τις πέτρες στο χρόνο, και τις επανατοποθετεί σωστά, τους προσδίδει, εκεί όπου προηγουμένως υπήρχε χώρος μόνο για πλάνες και εσφαλμένες αντιλήψεις, ένα νέο νόημα, μία νέα επιφάνεια προβολής, μία νέα πραγματικότητα -στο βαθμό που μπορεί κανείς να ονομάσει πραγματικότητα τη γνώση που αφορά στο παρελθόν.Γνωρίζουμε όμως ότι κι αυτή η πραγματικότητα είναι ελλιπής, αβέβαιη, ασταθής, εύθραυστη, ότι πρέπει να την απολαύσουμε με προσοχή. Οι έρευνες συνεχίζονται. Ποτέ δεν αποκλείεται οι νέες ανασκαφές, μελέτες, ανακαλύψεις να παράξουν νέες υποθέσεις και να ακυρώσουν όσα ίσχυαν μέχρι τώρα. Ως τότε θα πρέπει να μένουμε ικανοποιημένοι με αυτό που βλέπουμε.

Αμφιβολία

Η αλήθεια είναι ήδη ότι δεν είναι ακριβώς ευχάριστο να ταξιδεύουμε εδώ με το σήμα της Ευρώπης σαν κονκάρδα καρφιτσωμένη στο στήθος. Πιθανόν ως Ευρωπαίοι αισθανόμαστε ένοχοι, αισθανόμαστε υπεύθυνοι για τη θέση που βρίσκεται η Ελλάδα. Είναι παράξενο όταν κάποιος ξαφνικά έχει το αίσθημα πως πρέπει εξαρχής να εξηγήσει ότι είναι ακούσιος εκπρόσωπος μιας πολιτικής την οποία ωστόσο απορρίπτουμε απολύτως. Η φτώχεια, η δεινή κατάσταση του δημόσιου τομέα είναι οι συνέπειες των ευρωπαϊκών μέτρων λιτότητας για την αντιμετώπιση του ελληνικού δημόσιου χρέους, το γνωρίζουμε και είμαστε απολύτως αντίθετοι. Πώς μπορεί να απαλλαγεί κανείς από αυτό το δυσάρεστο αίσθημα ενοχής; Αν και όχι χωρίς τη θέλησή μας, εντούτοις, αυτό που είμαστε, που κάνουμε, που γράφουμε, δεν παραπέμπει στην εθνική μας εθνικότητα και συγχρόνως είμαστε στα μάτια των Ελλήνων εκπρόσωποι των κυβερνήσεων, που στις χώρες μας έχουν βέβαια εκλεγεί, όχι όμως από εμάς; Σε αυτούς δηλώνω καθαρά: δεν προέρχομαι από αυτή την Ευρώπη.

Άλλα ανθρώπινα πλήθη

Τουλάχιστον ένας από μας έχει πάει στην πλατεία Συντάγματος, μπροστά στη Βουλή, και σκέφτεται φυσικά τα γεγονότα που πριν λίγο καιρό είχαν εκτυλιχθεί εδώ -όταν η πλατεία είχε καταληφθεί, χωρισμένη ανάμεσα στους εθνικιστές διαδηλωτές από τη μία πλευρά και τις ομάδες των αναρχικές και των αντικαπιταλιστών από την άλλη. Η μία δίπλα στην άλλη, όχι όλοι μαζί, και όμως με την ίδια οργή, την ίδια αγανάκτηση για την πολιτική και οικονομική τάξη της Ευρώπης, για το σιδηρούν καθεστώς που επιβάλλεται στους λαούς -ο ίδιος θυμός μπορεί, όπως γνωρίζουμε, να προκαλέσει αντιδιαμετρικά αντίθετες μορφές κινητοποιήσεων και διαμαρτυρίας. Ψάχνει κανείς τα λιγοστά ίχνη αυτής της κατάληψης, από τα οποία δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα να δει. Είναι λιγότερο ανθεκτικά από τα αρχαία ερείπια που δεσπόζουν εκεί ψηλά. Μάλιστα η διαδήλωση για την Πρωτομαγιά που το πρωί είχε γίνει εκεί, δεν έχει αφήσει τίποτα που θα μπορούσε να μας την θυμίσει. Μερικές ώρες μόνο αργότερα τα ίχνη γίνονται αόρατα, είναι αδύνατον να τα αντιληφθεί κανείς. Και φυσικά είναι ελκυστική η σκέψη ότι εδώ, σε άμεση εγγύτητα με τα ερείπια όπου ανακαλύφθηκαν οι περισσότερες λέξεις, που σφραγίζουν μέχρι και σήμερα το τρόπο ζωής και την σκέψη μας περί πολιτικής, οι δημοκρατικές εξεγέρσεις πρέπει να έχουν έναν συγκεκριμένο χαρακτήρα, μία μεγαλύτερη ένταση, έναν ιδιαίτερο παλμό ή νόημα. Προς το παρόν όμως δεν έχει απομείνει τίποτα από τα ανθρώπινα πλήθη.

Μεταμορφώσεις

Γιατί αναζητούμε πάντα την αρχή των πραγμάτων; Ο πολιτισμός μας έχει τόσο μεγάλη επίγνωση της ευθραστότητάς του, του προσεχούς τέλους του, ώστε διακατέχεται εμμονικά από το ερώτημα της γέννησής του; Και ασχολείται, ίσως μόνο γι΄αυτό το λόγο, με τους τόπους και τις συνθήκες της γέννησής του, για να αποκομίσει από αυτά μία ταυτότητα, δηλαδή έναν αμετάβλητο, απρόσβλητο, αδιαφιλονίκητο και στερεό πυρήνα; Και γιατί πρέπει η απαρχή των πραγμάτων να είναι αληθινή, πραγματική και αυθεντική όπως η εξελικτική πορεία που κατάπιε ο χρόνος διαμέσου των αιώνων, οι πολυπίκοιλες μεταμορφώσεις, που έχουν εκπληρωθεί στο πέρασμα του χρόνου; Γιατί πρέπει αυτό που έχει αλλάξει να είναι λιγότερο αληθινό από που παραμένει σταθερό;

Ντόπιοι

Τουλάχιστον ένας από μας αναρωτιέται τι σκέφτονται άραγε οι Έλληνες που κυκλοφορούν κάθε μέρα στους δρόμους της πόλης τους έξω από τα τουριστικά κέντρα για τα αρχαία ερείπια που δεσπόζουν πάνω από την πόλη. Υπάρχει -πέρα από τις κοινότοπες καθημερινές ασχολίες, ορισμένες σκέψεις, έγνοιες και χαρές- μια γωνιά στο μυαλό τους, ένα μέρος (ένα τμήμα της συνείδησης) όπου κρατούν τις αρχαιότητες που χαρακτηρίζουν αυτή την πόλη; Τα προσπερνάνε, τα διασχίζουν προς κάθε κατεύθυνση χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι όλες αυτές οι πέτρες δεν έχουν καμία σχέση με τη ζωή τους, σαν να είναι απλώς οι ογκόλιθοι μιας πολιτισμικής κληρονομιάς χωρίς καμία αντανάκλαση πια στο παρόν, ή το πολύ εξυπηρετούν διαφημιστικούς σκοπούς και δεν είναι τίποτα παραπάνω από την πρώτη ύλη μιας δραστηριότητας προσπορισμού οικονομικών πόρων; ‘Εχουν βαρεθεί να ζουν σε μία πόλη που κυριολεκτικά πνίγεται στα ερείπια και είναι υποταγμένη σε ένα ένδοξο παρελθόν στο οποίο εξυπηρετεί μόνο ως κοσμηματοθήκη; ΄Η μήπως επίσης αισθάνονται ότι διαπερνά τη σκέψη τους η ανάμνηση και η τέχνη η οποία ξεκίνησε από εδώ; Ακούνε τον ήχο της ιδιαίτερης φωνής, τον απόηχο των παλαιών φωνών που ακόμα αντηχούν;

Εξάρχεια

Προφανώς δεν είναι σύμπτωση ότι αισθανόμαστε σαν στο σπίτι μας στα Εξάρχεια περισσότερο από οποιαδήποτε αλλη συνοικία. Εδώ θυμόμαστε τους αποπνικτικά αφισοκολλημένους τοίχους, τα βιβλία στα υπόγεια παλαιοβιβλιοπωλεία, τα καφέ και τα πλακάτ, τα γκράφιτι και τις μορφές επάνω τους, αυτά που γνωρίζουμε από το το Βερολίνο και το Παρίσι. Είναι κομμάτια μιας διεθνούς γλώσσας διαμαρτυρίας, που το λεξιλόγιο και η εικονογραφία της παρά τις τοπικές ιδιαιτερότητες πολλών χωρών είναι κοινές. Μας θυμίζουν επίσης ότι μπορούμε να έχουμε κοινά όσα απορρίπτουμε.

Λόφος

Ένα απότομο μονοπάτι, χαραγμένο σύρριζα στο Λυκαβηττό, ελίσσεται ανάμεσα στα δέντρα προς την εκκλησία. Ένας από μας ιδρώνει απελπιστικά, καθώς σκαρφαλώνουμε στην κορυφή του λόφου κάτω από τον ανελέητο ήλιο χωρίς να παρεμβάλουμε ούτε μία παύση. Όχι στο λόφο με τα μεγαλόπρεπα ερείπια, αν και είναι ψηλότερος από αυτόν. Από εδώ ψηλά αγναντεύει κανείς την πόλη απλωμένη προς κάθε κατεύθυνση σαν μία λευκή θάλασσα που κατακλύζεται από το φως. Εκτείνεται από το λιμάνι του Πειραιά -που φαίνεται να βρίσκεται πολύ κοντά, όπως είναι φτιαγμένο στη γαλάζια άκρη της θάλασσας’ μπορώ να διακρίνω την αποβάθρα όπου φτάνω συχνά ερχόμενος από την Πάτμο -μέχρι τα προάστια που χάνονται στην ενδοχώρα ανάμεσα σε άλλους λόφους. Οι περιοχές με τα ιστορικά μνημεία δίνουν την εντύπωση ενός κενού στον ιστό της πόλης. Οι κερκίδες του Ολυμπιακού Σταδίου ξετυλίγουν τα νήματά τους στα δέντρα που το περιβάλλουν. Στο βάθος υπάρχουν βουνά που μοιάζουν αποφλοιωμένα, απογυμνωμένα από την ξηρασία. Βρίσκονται στις άκρες της πόλης και ωστόσο είναι προσκολλημένα στα πλευρά της μερικών σπιτιών, σαν ο κατασκευαστικός κλάδος να ξέχασε να αποικίσει αυτές τις απότομες πλαγιές. Εδώ ψηλά όπου το βλέμμα μπορεί να περιπλανηθεί πάνω στη γη προς όλες τις κατευθύνεις του ουρανού, νιώθει κανείς μάλλον τη στενότητα παρά την απεραντοσύνη του χώρου: η πόλη μοιάζει να αναχαιτίζεται από τα φυσικά γεωλογικά της όρια, δεν προχωράει πουθενά, ή μόνο προς τα εκεί όπου λιγοστές χαράξεις διεισδύουν στα βουνά. Έχει συμπιεστεί από τα όριά της. Μόνο στην πλευρά του λιμανιού η θάλασσα μας ανοίγεται στο άπειρο.

Λογική

Επομένως, λοιπόν γνώριζαν τον βασικότερο κανόνα στη ζωή ενός καλλιτέχνη. “Λοιπόν”, μία ασήμαντη λέξη, κοινότυπη, γενικής χρήσης. Σχεδόν περνάει απαρατήρητη. Και να όμως που αυτό το “λοιπόν”, αυτό το “donc” ενέπνευσε στον Jean Luc-Godard ένα παραψυχολογικό-σοβαρό αστείο, που έκανε ευχαρίστως τόσο συχνά: Πρότεινε, για κάθε χρήση της λέξης “donc” να δίνεται αμοιβή, και έτσι το χρέος της Ελλάδας θα αποπληρωνόταν γρήγορα. Τελικά είχαμε κληρονομήσει αυτή τη λογική σύζευξη από τους Έλληνες. Οι αρχαίοι Έλληνες ανακάλυψαν τη Λογική, και έτσι λοιπόν, κάθε φορά που χρησιμοποιούμε τη λέξη λοιπόν οφείλουμε να τους πληρώνουμε, λοιπόν, πνευματικά δικαιώματα. Και έτσι το ελληνικό χρέος θα διαλυθεί σαν καπνός. Γιατί στην πραγματικότητα εμείς είμαστε αυτοί που έχουμε κάποιο χρέος στην Ελλάδα.

Η κεντρική αγορά

Το νερό ξεπηδά αυτό το απόγευμα από τις μάνικες πάνω στις πλάκες. Οι Αθηναίοι έχουν γυρίσει από ώρα στα σπίτια τους. Τέτοια ώρα στην κεντρική αγορά της Αθήνας, που είναι ένα μείγμα από βενετσιάνικη ψαραγορά, τη boqeria, την αγορά τροφίμων, της Βαρκελώνης και το ανατολίτικο παζάρι, επικρατεί η ατμόσφαιρα πριν τον τελικό. Εργάτες με μεγάλες αδιάβροχες ποδιές και γάντια από λάτεξ, με τα μαλλιά χωμένα σε πλαστική κουκούλα, καθαρίζουν το χώρο, χωρίς κανείς μας, που περιφερόμαστε κάτω από τις αψίδες και τις μεγάλες θολωτές στέγες, να αξιωθεί να του ρίξουν ένα βλέμμα. Μερικά μαγαζιά κλείνουν μόλις εκείνη τη στιγμή: η μυρουδιά των θαλασσινών πλανιέται ακόμα στον αέρα, ανάκατα με αυτή των απορρυπαντικών, με τα οποία καθαρίζονται πο κάδοι και σφουγγαρίζονται τα πατώματα. Η περιοχή που βρίσκεται η αγορά είναι μία από τις φτωχότερες. Νιώθεις και βλέπεις τη φτώχεια αμέσως. Ένας σωρός από λιπόσαρκα σώματα ριγμένα στα πεζοδρόμια, που μυρίζουν κρακ και αθλιότητα- στα σοκάκια της περιοχής είναι ολοφάνερη η ένδεια των Αθηναίων. Είμαστε προετοιμασμένοι για τη φτώχεια, που κρατιέται προσεκτικά όμως μακριά από τις τουριστικές γωνιές. Τα πρωινά η σκεπαστή αγορά είναι ένα νησί της αφθονίας, που χλευάζει τη φτώχεια που την περιστοιχίζει. Τα βράδια μοιάζει σαν ο ζόφος της γύρω περιοχής να απλώνεται στο άδειο από τα αγαθά και τους επισκέπτες του κτίριο.

Βλέμματα

Κινούμαστε ψηλαφητά μέσα στην πόλη, όπως πηγαίνουμε ψηλαφητά μέσα και από αυτό το κείμενο, πρέπει αυτό το “εμείς” να αναλάβει να πάρει απάνω του την ευθύνη που είμαστε στην Αθήνα. Τόσο λίγες μέρες για να κατανοήσουμε αυτόν τον τεράστιο, πλούσιο, πολυεπίπεδο τόπο. Είναι μάταιο, το ξέρουμε πολύ καλά. Περιπλανιόμαστε. Συγκεντρώνουμε την προσοχή μας σε μικρολεπτομέρειες. Αφήνουμε το βλέμμα να πλανηθεί. Σκεφτόμαστε ότι πρέπει να ξαναέρθουμε. Μπορούμε να αναπαραστήσουμε μόνο την εμπειρία του πρώτου βλέμματος, τίποτα άλλο.

Αγορά

Στη μία πλευρά της Αγοράς υπάρχει στο έδαφος ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο από μάρμαρο, όχι ψηλότερο από το πεζοδρόμιο στο Παρίσι ή το Βερολίνο, αλλά πιο ανοιχτόχρωμο, πάνω σε ένα βραχώδες ίσωμα διάσπαρτο με ξερόχορτα, στη μέση ενός τετραγώνου περιγεγραμμένου από ένα απαρατήρητο χαμηλό τοιχίο. Επάνω διαβάζουμε: Speaker’s platform. Εδώ στέκονταν οι ρήτορες όταν απευθύνονταν στους συμπολίτες τους. Βρισκόμαστε στο σημείο μηδέν της Δημοκρατίας. Απαιτείται λίγη φαντασία για να φανταστούμε τι μπορεί να διαδραματιζόταν εδώ. Κάποιος μπορεί να πει στον εαυτό του ότι η Δημοκρατία ίσως είναι πάνω από όλα ένα πράγμα: η δύναμη της φαντασίας.

Παράδοξα

Ωραία λοιπόν, μιλάμε τώρα για την Ευρώπη, τη στιγμή που βρισκόμαστε τώρα εδώ εξαιτίας της. Από πάνω μας ανάβουν τα φώτα στα μνημεία, και οι χρυσές πέτρες του Παρθενώνα λάμπουν μέσα στο λυκόφως που πλησιάζει. Αν είναι όντως έτσι, ότι δηλ. εδώ, γύρω μας, έχει συμβεί ολόκληρη αυτή η ιστορία, και ότι, αυτό που ονομάζουμε Ευρώπη δεν είναι μόνο (όπως επίσης πιστεύουμε και ελπίζουμε) ένας οικονομικός χώρος ή μία διοικητική Ένωση (μία “εξουσία”), αλλά ένας σταθερός μέσα στις μεταβολές πολιτιστικός και πολιτικός χώρος, ο οποίος είναι κοινός σε όλους μας σε αυτόν τον τόπο και κυρίως εξαιτίας του, τότε μπορούμε να προσδώσουμε μία νέα ερμηνεία στο Είναι του Ευρωπαίου (στο “εμείς” που οφείλουμε να είμαστε εδώ), αν επανερμηνεύσουμε τον ισχύοντα, θεσμικό ορισμό της Ευρώπης. Και κάποιος από μας, με κάποια έννοια παραδοξότητας και κάποιο παράξενο πνεύμα, μονολογεί: Είμαστε Ευρωπαίοι μόνο όταν δεν είμαστε Ευρωπαίοι. Α, και επίσης το “παράδοξο” είναι ελληνική λέξη.